Η εξαρτημένη συμπεριφορά διαφέρει από τις καθημερινές συνηθισμένες «παρεκκλίσεις» μας στην  ένταση, την συχνότητα, την αδυναμία ελέγχου  και την ιδιαίτερη σημασία που αποκτά αυτή για την επισφαλή ισορροπία του ατόμου.

Εξαρτητική  προδιάθεση και ουσίες

Η εξαρτητική δομή της προσωπικότητας διαμορφώνεται κατά την πρώιμη φάση της εξέλιξης του βρέφους, την στοματική, στη σχέση με το πρωταρχικό αντικείμενο αγάπης. Η σχέση αυτή με το μητρικό αντικείμενο γίνεται πρότυπο όλων των μετέπειτα  σχέσεων με τ’ αντικείμενα που θα το αντικαταστήσουν στην εξέλιξη της ζωής του παιδιού. Εδώ το υποκείμενο παρεμποδίστηκε ή δεν μπόρεσε να αποχωριστεί από τη μητέρα, να διαφοροποιηθεί και να εσωτερικεύσει  την μητρική και πατρική λειτουργία, αναπτύσσοντας στη συνέχεια τις δικές του ικανότητες (Παπαγεωργίου Ε, Αθήνα 1990). Βρίσκεται σε μία διαρκή άμεση εξάρτηση από το περιβάλλον - μητρικό αντικείμενο – σαν βρέφος που αναζητά υποκατάστατα στην θαυματουργή  ουσία, την παντοδύναμη οθόνη, την μαγική ζαριά κλπ.

Αναπτύσσεται τότε μια σύνδεση που χαρακτηρίζεται τόσο από συναισθήματα ανάγκης ενός ιδεώδους στήθους που απαντά σε όλα τα ερεθίσματα , όσο και από συναισθήματα απειλής από αυτό και ανάγκης ελέγχου του.

Είναι σαν μια μανιακή άμυνα για να μην αναγνωρίσει και αποδεχθεί την έλλειψη του. Δυσκολεύεται να απαγκιστρωθεί από το «πράγμα» που θα ικανοποιήσει άμεσα την ανάγκη του, που πιστεύει ότι μπορεί αυτή τη φορά να το ελέγξει και να εκπληρώνει κάθε ενόρμηση του όποτε θέλει, χωρίς την πολυπλοκότητα μιας διανθρώπινης σχέσης.

Το εξαρτητικό άτομο προσπαθεί έτσι να ενσωματώσει από το περιβάλλον αυτό που δεν μπόρεσε να ενδοβάλει, την λειτουργία του πρωταρχικού μητρικού αντικειμένου, ως καλό και προστατευτικό ακόμα και όταν δεν είναι παρόν. Έχουμε έτσι μια μεταφορά κατά την οποία το ενδοψυχικό πρόβλημα μεταφέρεται στη σχέση με το περιβάλλον σε μια προσπάθεια μείωσης, αυτοθεραπείας θα λέγαμε, εντονότατων ενδοψυχικών συγκρούσεων που απειλούν την ύπαρξη του εξαρτημένου (Angieu D, L’ Io pelle, Roma 1995). Καταργώντας τη σχέση και τα όρια ενισχύεται η ναρκισσιστική φαντασίωση της παιδικής παντοδυναμίας , η επιθυμία του «εγώ μπορώ ότι εσείς δεν μπορείτε».

Εφηβεία και εξαρτητικότητα

Η σχέση με το διαδίκτυο, όπως  με τις ψυχοδραστικές ουσίες, έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά που βρίσκονται στο κέντρο του ενδιαφέροντος της εφηβείας. Κατ’ αρχάς αποτελεί μια «κλειδαρότρυπα» στα μυστικά του κόσμου των ενηλίκων και δημιουργεί έλξη, όπως για την εφηβική φαντασία το τι συμβαίνει στο γονεϊκό δωμάτιο, πίσω από την κλειδαρότρυπα. Επίσης ενισχύει τη ναρκισσιστική φαντασίωση της παιδικής παντοδυναμίας, σε μια φάση της ζωής που πρέπει αυτή να εγκαταλειφθεί για να μπορέσει ο έφηβος να   αποεξιδανικεύσει τον εαυτό του. Ικανοποιεί όμως και την ανάγκη εξάρτησης του εφήβου, την οποία από τη μία πολεμά στη σχέση με τους  γονείς του και από την άλλη υποσυνείδητα την υποκαθιστά στην σχέση με την ουσία ή το διαδίκτυο. Επιπλέον  γίνεται ο συνθετικός κρίκος για την ένταξη του σε μια ομάδα συνομηλίκων, πολλές φορές  για πρώτη φορά, με τους οποίους έχει κοινά χαρακτηριστικά, μιλούν την ίδια γλώσσα, έχουν εύκολη πρόσβαση στο μέσον και προσδοκία άμεσης ικανοποίησης.

Εθισμός στο διαδίκτυο

Το διαδίκτυο είναι όντως η μεγάλη ηλεκτρονική φυγή στο σύμπαν, το ελεύθερο ταξίδι προς όποιο σημείο του ορίζοντα, η αδέσμευτη συνάντηση και επικοινωνία με οποιονδήποτε άνθρωπο, η απεριόριστη ανταλλαγή σκέψεων, ιδεών, πληροφοριών και γνώσεων. Φαίνεται σαν να πραγματοποιεί, με καθυστέρηση δεκαετιών,  τα οράματα αυτά της γενιάς των Doors. Είναι επίσης συνδεδεμένο με τα downloads, το κατέβασμα δηλαδή προγραμμάτων, αρχείων και παιχνιδιών, τα chat rooms, τις γνωριμίες, την ψυχαγωγία. Ανάμεσα σε αυτά συνειρμικά στο μυαλό των παιδιών έρχονται και λέξεις όπως πορνογραφία κλπ. Είναι εύλογο ότι ο παροξυσμός του ποσοτικού παράγει όλο και πιο πολύ το ομοίωμα, το σκουπίδι, στο διαδίκτυο. Πώς όμως διαχειρίζεται το παιδί και αργότερα ο έφηβος αυτές τις όχι πάντοτε αφομοιώσιμες υπερπληροφοριακές εικόνες σε σχέση με την ανάπτυξη της δικής του αυτό – εικόνας και την συγκρότηση της ταυτότητας του;

Όπως συμβαίνει με κάθε νέο και καινοτόμο προϊόν, εκτός από τα θετικά χαρακτηριστικά του επιβάλλεται να επισημαίνονται και οι πιθανές αρνητικές του παρενέργειες, μία από τις οποίες είναι η «κομπιουτεροεξάρηση». Αναφέρομαι στις περιπτώσεις εκείνες των παιδιών και εφήβων που «σερφάρουν» ατέλειωτες ώρες στο διαδίκτυο μοναχικά, ή έχοντας υποκαταστήσει κάθε άμεση διαπροσωπική επικοινωνία με τη, μέσω οθόνης, ηλεκτρονική ομαδική ή διμερή συνάντηση και επαφή.

Μπροστά στην υπερφόρτωση από δύσκολα διαχειριζόμενες πληροφορίες και τους πολλαπλούς δυνητικούς ρόλους, επιλογές και προσανατολισμούς, οι έφηβοι αναζητούν όλο και περισσότερο την ανακούφιση σε εικονικές και ανώνυμες ασφαλείς αλληλεπιδράσεις στα chat rooms του διαδικτύου. Η συνεχώς αυξανόμενη χρήση τους δείχνει τη μεγάλη αδυναμία στις φυλικές και διαφυλικές επιλογές του σημερινού εφήβου (Ντάβου Μπ., 2003).

Σε αυτόν τον εικονικό χώρο, όπου έχει ακυρωθεί η φυσική παρουσία και η σωματική γλώσσα, εκφορτίζονται πρόσκαιρα και ανώδυνα οι επιθυμίες, χωρίς να εκτονώνονται. Έτσι το διαδίκτυο εξελίσσεται σε μια ολοένα πιο πολυπληθή εικονική παγκόσμια περατζάδα , αντικαθιστώντας τη «βόλτα» στην πλατεία (Ντάβου Μπ., 2003). Έφηβοι και νέοι, έχοντας αφήσει το φυσικό τους σώμα πίσω, στον πραγματικό χώρο, υπερβαίνουν τα όρια και τους περιορισμούς του – συμπεριλαμβανομένου και του βιολογικού φύλλου – (Dietrich, 1997) και πειραματίζονται με διαφορετικές ταυτότητες και προσωπικότητες, ενώ ταυτόχρονα καθηλώνονται σε εικονικές σχέσεις.

Όταν κάποτε συναντηθούν ζωντανά, καθώς η πραγματικότητα ματαιώνει την φαντασίωση, ο χρήστης επιστρέφει στην ασφάλεια του εικονικού. Εγκλωβίζεται συχνά σε μια περιπλάνηση χωρίς ελπίδα εξόδου και επανένταξη στην κοινωνία, αυξάνοντας διαρκώς την καθημερινή δόση διαδικτυακής εξάρτησης.

Η εφηβεία είναι μία περίοδος πολύ ευάλωτη στις εξαρτήσεις. Με αυτόν τον τρόπο ανακόπτεται η δύσκολη αλλά αναγκαία εμπειρία της βαθμιαίας προσωπικής εξέλιξης μέσα από τις αντιφάσεις και τις συγκρούσεις, για την αναζήτηση της ταυτότητας και της ικανότητας. Η παθολογική χρήση του διαδικτύου είναι ανταγωνιστική ως προς μια φυσιολογική συμπεριφορά του εφήβου και συνυπάρχει  πολύ συχνά με διαταραχές όπως κατάθλιψη, ψυχαναγκαστική δομή  και αισθήματα μοναξιάς και αποξένωσης, που συνθέτουν το σύνδρομο της εξάρτησης (Kraut et al, 1998). Από έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Ισπανία ( Universidad National de Education a Distancia, Algeciras and Universidad de Malaga), με ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιείται από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα και για τη διάγνωση της εξάρτησης από ψυχοδραστικές ουσίες ή για την παθολογική χαρτοπαιξία, προκύπτει ότι  ποσοστό, περίπου 10% των παιδιών  πληρούσαν τα κριτήρια εξάρτησης. Εμφάνιζαν μάλιστα στερητικά συμπτώματα τα οποία εξαφανίζονταν μέσω της έστω και μικρής «χρήσης» του διαδικτύου.

Εξαρτητική προσωπικότητα και τζόγος

Όσον αφορά την εξάρτηση από τον τζόγο, ο τζογαδόρος βιώνει μια βαθιά αγωνία στην αναμέτρηση με την τύχη ταυτόχρονα με μια βαθιά διέγερση, που προέρχεται από την ασυνείδητη επιθυμία του η εύνοια της τύχης να είναι επιτέλους μια σαφής αναγνώριση της εξαιρετικότητας και της μοναδικότητας της ύπαρξης του. Αναζητεί,  μέσα σε ένα πλαίσιο μυστικιστικής ένωσης αλλά και επιθυμίας ελέγχου, σημάδια και ερμηνείες μιας μαγικής μοίρας που τον οδηγεί να κάνει αυτό που  δεν μπορούν οι άλλοι, φαντασιακά δηλαδή την παιδική παντοδυναμία.

Προσπαθεί να πάρει απ’ όπου μπορεί αυτό που δεν μπόρεσε να κρατήσει και να ενδοβάλει μέσα στη σχέση με το πρωταρχικό μητρικό αντικείμενο, την ασφάλεια και την εμπιστοσύνη στην βαθμιαία εξέλιξη της ζωής του. Έτσι χάνεται στην ατέλειωτη αναζήτηση της άμεσης και θαυματουργής λύσης – πρέπει και να ρεφάρει για τα χαμένα - όπως ήταν το μυθικό «κιούπι με τις λίρες»  στους λαϊκούς μύθους  και στα παραμύθια , ως σαφή ανταμοιβή από μια μαγική μοίρα.

Η άμεση ικανοποίηση η κρίση και η απορρύθμιση της κοινωνίας

Στη σύγχρονη κοινωνία του καθοδηγούμενου καταναλωτισμού οι νέοι είναι πολύ ευάλωτοι στο διάχυτο πνεύμα της ανομίας και της άμεσης ικανοποίησης. Τα παιδιά έπαψαν να μαθαίνουν στα σχολεία τι σημαίνει μάθηση και το ίδιο το σύστημα τα ωθεί στη μάχη στο πεδίο της αποστήθισης. Ενημέρωση και βιντεοπαιχνίδι συγκροτούν το ίδιο μέτωπο στη μάχη υπέρ της αποστήθισης.  Η πλειονότητα των μαθητών μας,  από το Δημοτικό έως το τέλος του Λυκείου είναι πλήρως εξαρτημένοι από τη βοήθεια κάποιου για να διεκπεραιώνουν τη σχολική τους εργασία. Η πανδημία των φροντιστηρίων κατ’ οίκον  έχει γίνει πια απαράβατο  ψυχοκοινωνικό καθήκον για τους γονείς. Αυτή η αυξανόμενη εξάρτηση από τις μαθησιακές πατερίτσες προδιαθέτει στην αναζήτηση εύκολων και άμεσων λύσεων μετά, παρακάμπτοντας την «Σκέψη», που μας ζητούσαν κάποτε στο δημοτικό, με την οποία φτάνει κανείς στο πόρισμα. Οδηγοί – μύστες τώρα στο χώρο της γνώσης είναι τα «ποντίκια», οι πάλαι ποτέ χειρότεροι εχθροί των βιβλιοθηκών, εκπαιδεύοντας το βλέμμα των εφήβων να σκανάρει (= σαρώνει, σκουπίζει) την οθόνη, αλλά και τον κόσμο συνολικά γρήγορα και επιφανειακά: «Ψεκάστε -  σκουπίστε – τελειώσατε».

Υπάρχει σήμερα μία διάχυτη τάση προς την υπερβολή , το ξεπέρασμα των καλύτερων επιδόσεων, την αναζήτηση της εύκολης πληροφόρησης αντί της γνώσης. Ο κόσμος μας μετακινείται σταθερά από τα σύμβολα προς τις ψευδαισθήσεις, από το Συμβολικό στο Φαντασιακό. Την κρίση των θεσμών, ως συμβολικού πατέρα, ακολουθεί η εξαφάνιση του πατέρα ως τοποτηρητή του συναισθηματικού Λόγου, ο οποίος να εγγυάται τις υγιείς αρνήσεις του εφήβου.

Το πνεύμα που διέπει την κοινωνία, την παιδεία, τον αθλητισμό, το παραλήρημα των Μ.Μ.Ε., τις εφαρμογές της βιολογίας, τον πόλεμο, την ανάπτυξη και την  οικονομία είναι  η απορύθμιση και η θραύση των ορίων. Η σημερινή οικονομική κρίση, ως ένα αποτέλεσμα του εθισμού στο υπερβολικό κέρδος και της εξάρτησης από τα «τοξικά» ομόλογα και την ανομολόγητη διαπλοκή, είναι κρίση της κοινωνίας, της κουλτούρας  και του πολιτισμού μας.

Όταν ο «ντοπαρισμένος» σε όλα τα πεδία πρωταθλητισμός και η άμεση επιτυχία – ικανοποίηση είναι το κυρίαρχο μοντέλο ιεράρχησης των αξιών, το χημικό, πληροφοριακό ή μεταφορικό «ντοπάρισμα» είναι η άνευ όρων παράδοση στη λογική της αέναης αύξησης της δόσης εις βάρος του όλο και πιο μόνου λήπτη. Ας σημειώσουμε εδώ την προφητική σκέψη του Mc Luhan πως κάθε νέο τεχνολογικό μέσο ακρωτηριάζει και νεκρώνει το φυσικό όργανο που αντικαθιστά. Η πρέζα, ο τζόγος, η αλλοτριωτική ηλεκτρονική διαμεσολάβηση είναι η δελεαστική παροχή ενός τρόπου ώστε να μείνει ο καθένας μόνος του. Ανέκαθεν αυτό που απειλούσε και απειλεί τις εξουσίες είναι η δυνατότητα των ανθρώπων για πνευματικές και (επιτρέψτε μου την υπέρβαση) ερωτικές σχέσεις. Διότι σε μια τέτοια ατμόσφαιρα (και μάλιστα μόνο σε αυτή)  είναι κανείς αρκετά αυτάρκης ώστε να μην αναζητά τα υποκατάστατα στη χημική ή ηλεκτρονική «διαμεσολάβηση».

Χρειάζονται ριζικές αλλαγές στον τρόπο κατανόησης του κόσμου, εντός και γύρω μας, ώστε να μπορούμε να μαθαίνουμε από τις αδυναμίες μας και να χαιρόμαστε τη ζωή μας, σε ένα περιβάλλον πραγματικής ανθρώπινης ανταπόκρισης.

Όπως σοφά λέει και ποιητής : "το πουλί που δεν σπάει το τσόφλι του δεν είναι πουλί. Τα εν δυνάμει δεν μετράνε. Το έργο πραγματοποιείται με τη ρήξη του κελύφους και συνυπάρχει στην προσπάθεια να σπάσει κανείς το δικό του και το ευρύτερο κέλυφος.

Παρουσίαση της επιστημονικής εργασίας
εις το 6ο Πανελλήνιο Παιδοψυχιατρικό Συνέδριο, Αθήνα - Ζάπειο
Μάϊος 2009