User Rating: 0 / 5

Απο την ομιλία μου, ως προσκεκλημένος ομιλητής από τον καθηγητή Δερματολογίας κ. Δημήτρη Ρηγόπουλο, στο Πανελλήνιο συνέδριο δερματολογίας στο Ζάππειο Μέγαρο, το Σάββατο 5/9 ,με τίτλο 《Παιδικές δερματοπάθειες ως άρρητος ψυχικός λόγος 》

Η παρουσίαση αυτή στηρίζεται και διευρύνει τη διδακτορική μου διατριβή στην Ιατρική Σχολή του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου με τίτλο <<Παιδικές δερματοπάθειες ως σύμπτωμα της ψυχικής δομής του παιδιού και της οικογένειάς του>>. Στην ερευνητική αυτή εργασία τεκμηριωνόταν ότι υπάρχει μεγάλη συνάφεια μεταξύ της ύπαρξης αυξημένων ψυχοκοινωνικών δυσκολιών στους γονείς όσο και στα παιδιά τους και στη μετέπειτα εμφάνιση δερματικών παθήσεων στα παιδιά όπως η Γυρεοειδής Αλωπεκία, η Ατοπική Δερματίτιδα και άλλες συναφείς.
Το δέρμα ως το φυσικό όριο μας με τον εξωτερικό κόσμο ,είναι ένας τηλέγραφος προς αυτόν και ταυτόχρονα ένας καθρέφτης του εσωτερικού μας κόσμου .

Το σύμπτωμα μπορεί να λειτουργήσει και ώς ένα είδος λόγου ,μια έκκληση προς τους άλλους και ιδίως τους ειδικούς ,να αντιληφθούν την ψυχική οδύνη του ασθενούς .Εκπέμπει ένα μήνυμα ,ιδίως σε περιπτώσεις δερματικών διαταραχών ,όπου τα συμπτώματα γίνονται αντιληπτά ,γεγονός που τους προσδίδει μια επικοινωνιακή λειτουργία .Το σώμα λέει αυτό που δεν μπορεί να πεί το στομα .

Στην ψυχοδερματολογική θεραπεία ταυτόχρονα με την αντιμετώπιση των σωματικών συμπτωμάτων αναζητείται και η κατανόηση των ενδοψυχικών και ενδοοικογενειακών δυναμικών, που μετατρέπονται σε σωματικό σύμπτωμα.

Ας αναζητήσουμε πάλι τη μόνη πρακτική που επιτρέπει στο γιατρό να κρατήσει κάτι απο την ιδιαιτερότητα του ρόλου του,ως μύστη της ενότητας σώματος -πνεύματος ,κατανοώντας την ασθένεια ως μιας διαταραχής επικοινωνίας μεταξύ ιστών -κυττάρων -οργάνων,μα κυρίως μεταξύ των ανθρώπων .

"το πιο σημαντικό για να διαμορφώσεις γνώμη είναι ν'ακούς αυτό που δεν λέγεται". A. Schopenhauer

User Rating: 0 / 5

ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΜΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΝΟΙΓΜΑ ΣΤΗ ΖΩΗ,
ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΕΘΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΙΚΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

        Όταν είμαστε αυτό που πραγματικά νιώθουμε κι όχι καταναγκασμένοι να φαινόμαστε αυτό που θα «έπρεπε» να είμαστε, μπορεί και να νιώσουμε ευάλωτοι.  Εάν όμως μοιραζόμαστε αυτά που μας καθιστούν ευάλωτους αυξάνει η οικειότητα και βαθαίνει ο δεσμός με τον άλλον. 

        Η ανάγκη κατανόησης είναι θεμελιώδης ανάγκη, όπως η τροφή και το sex και συνεπάγεται επίμονη προσπάθεια με αυτοέλεγχο, υπευθυνότητα και ελευθερία.  Αλλά τι χαρά και για τα δύο μέρη όταν καταλαβαινόμαστε! Οτιδήποτε αναστέλλει αυτή τη βασική ορμή για τη ζωή, μας αιχμαλωτίζει σε μια κατάσταση αποξένωσης απέναντι στην ίδια μας τη ζωή.

        Κύριο μέλημα σε μια μεταβατική ηλικία όπως η εφηβεία είναι η σύγκρουση για την αναζήτηση της ταυτότητας και της ικανότητας, μέσα στην οποία ένας έφηβος πρέπει να είναι ικανός να αναμένει να γίνει αυτό που με επιμονή και υπομονή χτίζει για να είναι. Παράλληλα, εμείς οι γονείς και οι σημαντικοί ενήλικες για τη ζωή σου, όπως οι παιδαγωγοί, οφείλουμε να σε αγκαλιάζουμε με εμπιστοσύνη και μια ζεστή ματιά της αποδοχής-ευχής. Χρειάζεται επίσης να αξιοποιείς τον πλούτο της παιδείας (όχι μόνο συσσώρευση τεχνικών δεξιοτήτων) και της λογοτεχνίας, ως τον αμεσότερο μύστη σ’ αυτήν, που ανοίγουν καινούργιους δρόμους και σε προετοιμάζουν να αναγνωρίζεις τον εαυτό σου στους άλλους ανθρώπους.

       Το άνοιγμα στην επίδραση και τη θετική αλλαγή που φέρουν οι πραγματικοί φίλοι, μας δίνει την δυνατότητα να τους επηρεάζουμε κι εμείς δημιουργώντας μια πραγματική συλλογικότητα, αντί να τους αθροίζουμε σαν «φίλους» στο facebook, για να γεμίσουμε το ναρκισσισμό μας. Με τους φίλους μας καλλιεργούμε τις συναισθηματικές και κοινωνικές δεξιότητές μας, την συμπάθεια, το έλεος και την αλληλεγγύη για τους συνανθρώπους μας, ιδίως σε μια εποχή κρίσης όπου η επιθετικότητα μεγεθύνεται με τις δυσκολίες και μετατρέπεται σε ηθική της σύγκρουσης. Είναι το αντίθετο της ολικής ταύτισης με την τυφλή οργή ή την παθητική παραίτηση σε καταστάσεις που εκμηδενίζουν το άτομο φέρνοντας στην επιφάνεια πρωτόγονα ένστικτα για μια φοβική αντιμετώπιση της ζωής ή τη φαντασίωση μιας μαγικής λύσης, πάλι, από μια παντοδύναμη συμβολική χημική ή εικονική «μαμά».

                Η εξάρτηση είναι ένα διαρκώς μεταλλασσόμενο σύμπτωμα της μεταμοντέρνας τεχνολογικής εποχής όπου, κατά τον Ρόλο Μέι (γνωστό υπαρξιακό ψυχοθεραπευτή και μέντορα του διάσημου θεραπευτή-συγγραφέα  Ίρβιν Γιάλομ) «η τεχνολογία είναι η δυνατότητα να διευθετούμε τον κόσμο κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να μην γευόμαστε την εμπειρία του». Είναι η καταναγκαστική ικανοποίηση με υποκατάστατα σχέσεων σε έναν εικονικό κόσμο, ή η ανάγκη της άμεσης απόλαυσης,  παρακάμπτοντας τον άλλον  στην ένωση  με μία ουσία, αντί για την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης σχέσης. Έτσι  η ζωντανή συνάντηση με τους άλλους γίνεται όλο και πιο δύσκολη, ώστε να επιθυμεί κάποιος την επιστροφή στην ασφάλεια του εικονικού εικονικού αυξάνοντας διαρκώς την καθημερινή δόση εξάρτησής του από αυτό.

               Η πρόληψη του εθισμού είτε από ουσίες είτε από την ηλεκτρονική διαμεσολάβηση με τον κόσμο, βασίζεται στην προαγωγή της ψυχοκοινωνικής υγείας στην οικογένεια και την κοινωνία, των οποίων η εξάρτηση είναι σύμπτωμα. Μόνο μέσα σε  πραγματικές σχέσεις με αποδοχή, κατανόηση και βαθιές συναισθηματικές ή (επιτρέψτε μας την υπέρβαση) ερωτικές σχέσεις, μπορεί κανείς να είναι αυτάρκης  και  να ζει  την πολυπλοκότητα αλλά και την χαρά της ζωής, χωρίς τα χημικά ή ηλεκτρονικά υποκατάστατα της.

              Πρέπει όμως να αλλάξουμε και την ζωή, να υπερασπιστούμε όλα αυτά που δεν πρέπει να χαθούν και να παλέψουμε εναντίον της αθλιότητας και του αποκλεισμού, που αποτελούν αγκάθια στο κοινωνικό σώμα. Χρειάζονται ουσιαστικές αλλαγές στην παιδεία και στον τρόπο κατανόησης του κόσμου εντός και γύρω μας, ώστε να μπορούμε να μοιραζόμαστε τις αδυναμίες και τις ικανότητες μας χτίζοντας σχέσεις ανθρώπινης ανταπόκρισης με μια βαθιά ευαισθησία για το επερχόμενο, για την αγάπη του μέλλοντος μας.

 Δρ.  Χάρης Καραμπέτσος, Παιδοψυχίατρος
 Διδάκτωρ Ιατρικής Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου
This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

User Rating: 0 / 5

Η διάλεξη αυτή έγινε στα πλαίσια της διδασκαλίας μου στο Μεταπτυχιακό πρόγραμμα "ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων" της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, που απευθύνεται σε γιατρούς και ψυχολόγους.

O, τι δεν μπόρεσε να λεγθεί, ακούγεται μέσα από το σωματικό σύμπτωμα του ασθενή

«Το αληθινό ταξίδι ανακάλυψης δεν είναι να αναζητήσεις καινούργια τοπία, αλλά να έχεις καινούργια μάτια»      

                                                                                                                                                                                       Μ.Προυστ

Ένα σύμπτωμα μπορεί να λειτουργήσει και ως ένα είδος λόγου, μια έκκληση προς τους άλλους και ίδιως τους ειδικούς, να αντιληφθούν την ψυχική οδύνη του ασθενούς. Εκπέμπει ένα μήνυμα, ιδίως σε περιπτώσεις όπου τα συμπτώματα γίνονται αντιληπτά(όπως οι δερματικές διαταραχές),που τους προσδίδει μια επικοινωνιακή λειτουργία. Αν οι κρίσεις αυτές είναι μια έκκληση προς το περιβάλλον ή κρύβουν κάποιο μήνυμα, καταπολεμώντας τες και αγνοώντας την επικοινωνιακή τους λειτουργία, δημιουργούμε πρόσθετους κινδύνους. Ο ασθενής απαλλάσσεται από τις κρίσεις, όμως οι επιθυμίεςκαι τα άγχη του (που ζητούσαν τρόπο έκφρασης) απαιτούν τώρα μια νέα διέξοδο, γεγονός που μπορεί να συνεπάγεται την εμφάνιση νέων συμπτωμάτων ή επικίνδυνων συμπεριφορών. Οφείλουμε να διακρίνουμε το σύμπτωμα -ερώτηση προς τον άλλο-  από το σύμπτωμα – απάντηση, αυτό που αναγκάστηκε να δώσει μέσω του σώματος σε κάποια στιγμή της ζωής του, ώστε να έχουμε ένα χρήσιμο πλαίσιο ολικής κατανόησης των ασθενειών.

Ακόμη και αν ο γιατρός συμπεράνει ότι τα συμπτώματα έχουν σχέση με ένα στρες, αυτό είναι η εύκολη λύση, ένας τρόπος να αποφευχθεί η λεπτομερής ανάλυση του ιστορικού του ασθενούς. Αντιθέτως από την συνήθη καταγραφή της διάρκειας του συμπτώματος, η απλή ερώτηση : «πότε άρχισε;» ανοίγει μια δυνατότητα στη σύνδεσή του με την προσωπική ιστορία του ασθενούς.Παραδόξως φαίνεται ότι και από μόνη τηςμια αλλαγή  είναι αρκετή για να προκαλέσει την ασθένεια, επιβεβαιώνοντας έτσι τη ρήση του Ιπποκράτη, ότι για τις ασθένειες ευθύνονται κυρίως οι αλλαγές.

Χρειάζεται όμως διαθεσιμότητα από το γιατρό για να δει στο σωματικό σύμπτωμα την ψυχική οδύνη του ασθενούς.Όταν ένα συμβάν δεν μπορεί να αφομοιωθεί από τον ψυχισμό, μοιάζει να επενεργεί εξωτερικά σαν κάτι που το άτομο υποφέρει παθητικά και όχι κάτι στο όποιο εμπλέκεται ενεργά. Η άρνηση των ενδογενών προβλημάτων και η μετατροπή τους σε εξωγενή μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να είναι η κρίσιμη αιτία που θα επισπεύσει την ασθένεια, ιδίως όταν συνυπάρχει γενετική επιβάρυνση.

Ωστόσο, δεν είναι ποτέ εύκολο να διακρίνουμε ξεκάθαρα ανάμεσα στις νοητικές καταστάσεις και το συναίσθημα. Όπως τόνισε ο Freud το 1905, « όλες οι νοητικές καταστάσεις, ακόμα και αυτές που συνήθως θεωρούμε ως διανοητικές διαδικασίες, είναι σε ένα βαθμό συγκινησιακές και καμία δεν στερείται φυσικών εκδηλώσεων ή της δυνατότητας μεταβολής των σωματικών διαδικασιών».

Οι λέξεις και οι σκέψεις διαμορφώνουν τις σχέσεις μας με τους άλλους και συχνά μόνο μέσω της ψυχανάλυσης μπορούν να ανακλιθούν από το παρελθόν και να γίνει κατανοητή η αρχική σημασία τους για τη ζωή κάποιου. Με άλλα λόγια, μια τρομακτική σκέψη απωθείται και εξορίζεται οριστικά από το συνειδητό, αλλά τα έντονα συναισθήματα που την συνοδεύουν διαχέονται στο σώμα. Η ένταση της επίμαχης σκέψης γίνεται έτσι λιγότερο απειλητική χάρη στη μετατροπή της σε κάτι σωματικό. Συνηθέστερα συμπτώματα μιας τέτοιας ψυχοσωματικής μετατροπής, εκτός από τον πονοκέφαλο και τις γαστρεντερικές διαταραχές, είναι κάποια δερματικά προβλήματα. Κοινό τους χαρακτηριστικό είναι ότι εκφράζουν κάτι και επομένως οφείλουμε να τα ακούσουμε με προσοχή και να τα αποκωδικοποιήσουμε.

Υπάρχουν όμως σωματικά συμπτώματα που στερούνται ψυχολογικής βάσης, όπως υπάρχουν και ψυχικές καταστάσεις που γεννούν σωματικά συμπτώματα που όμως δεν εμπεριέχουν κάποιο κρυφό μήνυμα. Δηλαδή αφορούν κάτι που καταπιέζεται σε ένα μέρος και ξεπετάγεται κάπου αλλού. Ο FranzAlexander, που ίδρυσε το Ψυχαναλυτικό Ινστιτούτο του Σικάγο, πίστευε ότι όταν οι ιδέες και τα συναισθήματα καταπιέζονται και δεν βρίσκουν τρόπο έκφρασης, η δράση του αυτόνομου νευρικού συστήματος αναστέλλεται και αυτή. Έτσι η συσσωρευμένη ενέργεια δεν βρίσκει διέξοδο για μεγάλο χρονικό διάστημα, αλλοιώνοντας τους ιστούς.Σύμφωνα με το γνωστό μοτίβο «αντίδραση μάχης ή φυγής», ο οργανισμός τίθεται σε εγρήγορση για μια ενέργεια που δεν πραγματοποιείται ποτέ. Το αποτέλεσμα είναι η παρατεταμένη υπερδιέγερση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος που μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα σε διάφορα όργανα χωρίς ένα ιδιαίτερο νόημα.

Από την άλλη αν ένα σύμπτωμα ψυχοσωματικής μετατροπής συνεχίζεται για πολλά χρόνια δεν θα έφθειρε τελικά τους ιστούς; Δερματικές παθήσεις όπως το έκζεμα, κατ’αυτό το παράδειγμα, ενώ έχουν συχνά συμβολικό χαρακτήρα, επιφέρουν τελικά μεταβολές στους ιστούς. Βλέπουμε λοιπόν ότι τα όρια μεταξύ των ψυχογενών συμπτωμάτων και άλλων συμπτωμάτων δεν είναι πάντα σαφή.Δεν μπορούμε ωστόσο να αγνοήσουμε τη σημασία που έχει η νοητική αναπαράσταση της σωματικής διαδικασίας. Αυτή με τη σειρά της εγγράφεται στο σώμα και είναι δυνατή η ενεργοποίηση της στο μέλλον. Το ίδιο σύμπτωμα ή νόσημα μπορεί να αποκτήσει διαφορετική λειτουργία σε άλλες φάσεις της ζωής ενός ατόμου, όπως συμβαίνει και στο πιο συνηθισμένο είδος συμπτωμάτων, τις αλλεργίες.

Όπως πολύ καλά γνωρίζουν οι αλλεργιολόγοι,η χρονική στιγμή που εμφανίζεται μια αλλεργική αντίδραση μπορεί να είναι εύλογη αλλά, σε άλλη περίπτωση να καλύπτεται από μυστήριο. Από τη στιγμή που η φυσική αντίδραση καταγράφεται και κωδικοποιείται στον εγκέφαλο, μπορεί οποιαδήποτε στιγμή στο μέλλον να ενεργοποιηθεί ξανά. Οι ψυχολογικοί παράγοντες μπορεί να παίζουν ένα ρόλο στην πρώτη εμφάνιση των συμπτωμάτων, όμως ένα σύμπτωμα δεν έχει απαραιτήτως το ίδιο νόημα πάντα.Για παράδειγμα, στο κοινότατο σύμπτωμα του άγχους, το οποίο ένα είδος ψυχολογικού σήματος (μιας εσωτερικής σύγκρουσης) που ενεργοποιεί τους μηχανισμούς άμυνας, μήπως τα φάρμακα που το περιορίζουν κινδυνεύουν, φράζοντας αυτές τις διεξόδους, να ωθήσουν αναγκαστικά στην εμφάνιση άλλων συμπτωμάτων - φυσικού τύπου πολλές φορές – ως αντίδραση σε τραυματικές εμπειρίες ή καταστάσεις;

Όπως παρατήρησε ο Balint, η λύση της ιατρικής θεραπείας είναι απλώς ένας τρόπος απόρριψης της άρρητης πρόθεσης του ατόμου να μιλήσει, αν και αυτήαπό μόνη της δεν φτάνει για όλες τις περιπτώσεις.Τη μεγαλύτερη σημασία έχει πως το άτομο επεξεργάζεται και ερμηνεύει τα γεγονότα της προσωπικής του ιστορίας, πόσο οι γιατροί μπορούν να ανοίξουν μια τέτοια προοπτική και αν είναι πρόθυμοι να το ακούσουν. Πρέπει επιτέλους να τονιστεί ότι μια καλή εκπαίδευση στην τέχνη της ακρόασης και της ερμηνείας των λεγομένων του ασθενούς, θα ήταν τουλάχιστον εξίσου χρήσιμη με μια κλινική εκπαίδευση, για ένα γιατρό.

Ο διακεκριμένος Γάλλος Ψυχαναλυτής J. Lacan υποστήριξε ότι κύριο καθήκον του γιατρού είναι να καταλάβει τι πραγματικά ζητάει ο ασθενής. Θεωρούσε ότι η ψυχανάλυση(ως διαδικασία προσεκτικής ακρόασης και χρήσης των συλλεγόμενων πληροφοριών για τη διαμόρφωση της καλύτερης δυνατής απάντησης) ήταν στην πραγματικότητα το τελευταίο καταφύγιο της παραδοσιακής ιατρικής. Επειδή οι υποσυνείδητες διανοητικές διεργασίες μπορούν να έχουν ισχυρή επίδραση στο σώμα, ηψυχοθεραπεία είναι πιθανότερο να έχει τα καλύτερα αποτελέσματα σε συνδυασμό και με άλλες ιατρικές θεραπείες, ευαισθητοποιημένες όμως ως προς τη σημασία του ανθρώπινου διαλόγου.

Ο ρόλος του γιατρού σε πολλές παραδοσιακές κοινωνίες, περιελάμβανε τη διαδικασία της προσεκτικής ακρόασης και της βαθιάς γνώσης του ασθενούς. Ας αναζητήσουμε πάλι τη μόνη πρακτική που επιτρέπει στο γιατρό να κρατήσει κάτι από την ιδιαιτερότητα του ρόλου του, ως μύστη της ενότητας σώματος και πνεύματος, σε μια θεώρηση της ασθένειας ως  διαταραχής της επικοινωνίας μεταξύ ιστών – κυττάρων – οργάνων, μακυρίως μεταξύ των ανθρώπων. Για τουςασθενείς μας είμαστεβάλσαμο στην οδύνη τους, αυτοί που ξέρουν να κρατούν μυστικά,σύμμαχοι στην πορεία συνειδητοποίησης αυτών που εμποδίζουν τη ζωή τους από το παρελθόν και οδηγοί στην πραγμάτωση της προσωπικής τους αλήθειας.

Όπως μας λέει ο μεγάλος ποιητής T.S. Elliot:

« ο χρόνος ο παρών και ο παρελθών είναι ίσως και οι δυο γραμμένοι στον μέλλοντα χρόνο· 
και το παρελθόν εμπεριέχει το μέλλον».

Χάρης Καραμπέτσος
Ψυχίατρος παιδιών και εφήβων
Διδάκτωρ Ιατρικής Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου

Διάβάστε για πιο ολοκληρωμένη γνώση και το:

Η ΨΥΧΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΣΤΙΣ ΠΑΙΔΙΚΕΣ ΔΕΡΜΑΤΟΠΑΘΕΙΕΣ
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ

User Rating: 0 / 5

Εφηβεία: μια μεταβατική περίοδος συγκρούσεων και αμοιβαίων αλλαγών

       Η εφηβεία ισοδυναμεί με μια δεύτερη γέννηση, ψυχολογική αυτή τη φορά. Όπως το έμβρυο βάζει σε κίνδυνο τη ζωή του για να γεννηθεί, έτσι και ο έφηβος χρειάζεται να παλέψει για να εξελιχθεί και  να μπει στον κόσμο των ενηλίκων.  Το καίριο ερώτημα που απασχολεί κάθε έφηβο είναι  αν μπορεί να  αντέξει το να μη γνωρίζει τι είναι, για  όσο διάστημα χρειάζεται για να γίνει αυτό που τώρα μαθαίνει. Σ΄ αυτή την πορεία έχει απόλυτο ανάγκη να ανταγωνίζεται την κοινωνία, νοιώθοντας όμως ότι το κοινωνικό πλαίσιο είναι άξιο της εμπιστοσύνης του, ότι θα ανταποκριθεί με σταθερότητα στις προκλήσεις του, δηλαδή ούτε θα τον εκδικηθεί ούτε θα καταρρεύσει. Με το να «σκοντάφτει  πάνω στην πραγματικότητα», ο έφηβος μαθαίνει σιγά-σιγά  που τελειώνει αυτός και που αρχίζουν οι άλλοι. Η αναταραχή της εφηβείας είναι αναπόφευκτη, χρήσιμη και απαραίτητη για την ομαλή εξέλιξη των ατόμων. Αυτή η  εσωτερική ρευστότητα είναι σημάδι υγείας, αν και δεν αποκλείει υποκείμενη παθολογία.

Το εγώ των εφήβων γίνεται ευάλωτο, κατακλύζεται από  τις ενορμήσεις της ήβης και είναι υποχρεωμένο να κάνει δικιά του την εικόνα  του σεξουαλικά ώριμου σώματος. Ταυτόχρονα ο έφηβος καλείται να ανταποκριθεί  στις μεγάλες εσωτερικές και κοινωνικές απαιτήσεις για ανεξαρτητοποίηση από τους γονείς του, ή να βγει από την πλάνη , ότι ως φυσική συνέχεια τους , έχει εξασφαλισμένη την εξαιρετικότητα και να αποδεχθεί τους περιορισμούς της πραγματικότητας. Φοβάται να εγκαταλείψει το υπερεγώ των γονέων, την φωνή της συνείδησης (ενσωμάτωση της φωνής του έχοντος την πατρική λειτουργία, που υπαγορεύει το νόμο), ή μήπως εγκαταλειφθεί απ΄ αυτό και χάσει τη γονική επιβράβευση αν ακολουθήσει τη δική του επιλογή. Ζητά από τους άλλους να του πουν ποιος είναι. Δεν μπορεί να ψάξει το παρελθόν, θέλει το μέλλον. Έτσι  επενδύει στους φίλους, την  ομάδα των συνομήλικων (δεύτερη αγκαλιά μετά τους γονείς) που θα τον βοηθήσει να ωριμάσει μοιράζοντας μαζί τους τις διεγέρσεις τις ανεπάρκειες και τις ενοχές του.

Ως  άμυνα στην αδυναμία του, ο έφηβος φαντασιώνεται την παντοδυναμία, νοιώθει άτρωτος.  Φαντάζεται ότι θα σώσει τον κόσμο, ότι θα έχει απεριόριστη επιτυχία, ή προκαλεί τον κίνδυνο κάνοντας «σούζες» με το  μηχανάκι του. Αν αυτές οι άμυνες δεν επαρκέσουν τότε έχουμε κινητοποίηση  άλλων, ακόμα πιο μαζικών, όπως του ασκητικού εφήβου, που έχει κηρύξει ολοκληρωτικό πόλεμο εναντίον κάθε μορφής απόλαυσης, είτε  από το περιβάλλον  είτε από το σώμα του. Κύριο μέλημα της εφηβείας είναι  η αναζήτηση της ταυτότητας και της ικανότητας. Πριν την εφηβεία το άτομο αισθάνεται τον εαυτό του και το σώμα του να είναι προέκταση της μητέρας, η οποία το φρόντιζε πρώτη. Τώρα   αισθάνεται τον εαυτό του κάτοχο του σεξουαλικώς ώριμου σώματος του, εγκαθιστώντας με τη σεξουαλική ταυτότητα μια συμπαγή εικόνα του εαυτού του. Αν καταρρεύσει αυτή η αναπτυξιακή διαδικασία, εγκαθίσταται η παθολογία. Δημιουργείται μια διαστρεβλωμένη άποψη του εφήβου για το σώμα του, το οποίο αποπειράται να εκδικηθεί μέσα από απόπειρες αυτοκτονίας, ή  ψυχογενή ανορεξία και άλλα.

Επίσης κάποια παιδιά που τους έλειψε ένα κατάλληλο γονικό πρότυπο- το οποίο είναι απαραίτητο για να καθρεπτίζει τις φιλοδοξίες τους και να προσφέρεται για εξιδανίκευση- μπορεί να έχουν μια πρώιμη σεξουαλικότητα, η οποία χρησιμοποιείται για να διεγερθούν και να ξεφύγουν από τον ψυχικό λήθαργο και την απογοήτευση. Αντί της απαραίτητης διεργασίας πένθους  και αποδοχή  της πραγματικότητας, απονεκρώνονται και βουλιάζουν στην κατάθλιψη ή αναζητούν έντονες συγκρούσεις, εκδικούμενοι τις «ατέλειες των θεσμών». Άλλες φορές εκτονώνουν  την  αντιπαλότητα σε κάτι ορατό και πραγματικό, όπως οι συμβολικοί εκπρόσωποι του νόμου  ή οι χούλιγκαν της αντίπαλης ομάδας, «με τα μυαλά στα κάγκελα του αόρατου εχθρού».

Υπάρχουν και αυτοί που αναζητούν την επανάληψη της πρώιμης εξαρτητικής σχέσης  με τη μητέρα, μετουσιωμένη σε μια τοξική ουσία. Ασυνείδητα, η ουσία παίρνει ανθρώπινες ιδιότητες, όπως να «προστατεύει» από τα επικίνδυνα εσωτερικά ερεθίσματα, να «μειώνει» το άγχος και το φόβο, να «ενισχύει» την αυτοπεποίθηση, σαν μια χημική μαμά τσέπης. Τέτοιες εξαρτητικές καταστάσεις δεν είναι μόνο ο εθισμός σε από διάφορες ψυχοδραστικές ουσίες (νόμιμες ή παράνομες) αλλά και η αποχαυνωμένη κατανάλωση τηλεοπτικών σκουπιδιών, διαδικτυακών παιχνιδιών και υποπροϊόντων, σε μια  αναζήτηση υποκατάστατων της ζωής στον εικονικό κόσμο.  Στο βάθος ο έφηβος ψάχνει να γεμίσει ένα εσωτερικό κενό και τα διάφορα χημικά και ηλεκτρονικά ψυχότροπα τον παγιδεύουν πιο πολύ, κλείνοντας τον στο σπίτι και  κάνοντας τον  έναν παθητικό ηδονοβλεψία της πραγματικής ζωής. Νοιώθει μόνος, μετέωρος, ξένος μέσα στο σώμα του και αυτό το κενό του προκαλεί ακόρεστη πείνα για συναισθήματα και αντικείμενα. Επιδιώκει να έχει σκληρές αντιπαραθέσεις για να απομακρυνθεί και να αποχωρισθεί από τους γονείς και ιδίως από την ξαναπροτεινόμενη (απειλητική για την αυτονομία  του) οιδιπόδεια σχέση με το γονέα του άλλου φύλου.  Όλο βγαίνει, αλλά είναι προτιμότερο από το να κλειστεί πίσω από το κέλυφος ενός ψευδούς εαυτού που ικανοποιεί τους οικείους του, αναζητώντας μόνο εξ αποστάσεως σχέσεις μέσω της ηλεκτρονικής διαμεσολάβησης, στο επίπεδο μιας επίπεδης οθόνης.

Χρειάζεται γονείς διαθέσιμους, να αναλαμβάνουν το βάρος της συζήτησης και αντιπαράθεσης μαζί του και όχι γονείς παραιτημένους και φοβισμένους από τη επανάστασή του, που  αποφεύγουν τις συγκρούσεις, αυτοκαταργούνται μη αναλαμβάνοντας την οριοθέτηση αυτών που αγαπούν και έχουν την ευθύνη τους, ή υψώνουν τείχη υπερβολικού ελέγχου, που εκλαμβάνεται ως εχθρικότητα . Ο έφηβος έχει ανάγκη τους γονείς για να τον βοηθήσουν να συνειδητοποιήσει, με στοργική υπομονή στις αναγκαίες συγκρούσεις μαζί του, ότι η σύγκρουση ουσιαστικά συμβαίνει μέσα στον ίδιο του τον εαυτό. Ο γονέας πρέπει για αυτόν να είναι ένα στήριγμα ασφάλειας (ακόμα και όταν δεν τον επιδοκιμάζει), που απορροφά τις πιέσεις  χωρίς να καταρρεύσει σαν πλαστελίνη, αλλά ούτε σαν τοίχος από μπετόν, που αποτρέπει κάθε διεκδίκηση. Οι ίδιοι οι γονείς των εφήβων, που  πενθούν την παιδική παντοδυναμία, βρίσκονται πολλές φορές σε μια κρίσιμη ηλικία της ζωής τους, στην φάση του απολογισμού και ενδεχομένως του πένθους για τις χαμένες προσδοκίες από τη ζωή τους, (το «που ΄σαι νιότη που ΄λεγες πως θα γινόμουν άλλος»). Βιάζονται να ταυτιστούν με αυτά που αποκτούν, παλεύουν με το χρόνο στο πεδίο  του  «είμαι αυτό που προλαβαίνω να έχω». Έτσι πιέζουν και τους εφήβους να προσχωρήσουν και αυτοί στην   οπτική της στενής προθεσμίας του χρόνου που λιγοστεύει, όπως άλλωστε και η ζωή των γονέων.

Από την άλλη η εφηβική διάσταση ωθεί το νέο στο να παίζει σ΄ ένα απεριόριστο «μητρικό» χρόνο, που δίνει πολλά περιθώρια για την ανάπτυξη της φαντασίας  και  της προσωπικής του αξίας,  η οποία εκτός  της ευφυΐας περιλαμβάνει τη χάρη, τη δημιουργική ματιά στον κόσμο και  τον υγιή ρεμβασμό ως πηγή κάθε έμπνευσης. Η σύγκρουση είναι αναπόφευκτη και γιατί οι  ίδιοι οι γονείς προσπαθούν να υποβαθμίσουν τις εσωτερικές  τους αντιφάσεις, όταν  μιλούν σαν από κεκτημένη ταχύτητα  για τις περίφημες ανθρωπιστικές αξίες, την αλληλεγγύη, την πρόοδο, την ελευθερία, το έθνος (ιδίως στα τηλεοπτικά παράθυρα) ενώ γύρω τους οι αξίες και τα συστήματα αξιολόγησης όλο και καταρρέουν. Ίσως έτσι πρέπει να δούμε και το πραγματικό αίτιο της αδιαφορίας των εφήβων (μη συμμετοχή στην θεσμοθετημένη κοινωνική ζωή) ως αναμενόμενο αποτέλεσμα της δυσφορίας απέναντι σε άδεια λεκτικά σημεία μιας μεταλλαγμένης κοινωνίας.

Χρειάζεται να μπορούμε να ξεχωρίζουμε τους φόβους μας, εν μέρει δικαιολογημένους και εν μέρει κατάλοιπα   των δικών μας ματαιωμένων ονείρων και να δούμε μαζί  ότι ίσως υπάρχει ένας καλύτερος τρόπος ζωής. Να μπορούμε να πούμε στους εφήβους μας  πόσο ανάγκη τους έχουμε και εμείς, πόσο ζούμε από την πίστωση αγάπης που μας κάνουν. Κάποιες φορές είναι αναγκαία η βοήθεια ενός ειδικού για τις  δύσκολες σχέσεις στην οικογένεια. Ο ψυχίατρος παιδιών και εφήβων είναι ο ψυχοδυναμικός σύμβουλος όλης της οικογένειας, γιατί η δυσκολία του παιδιού είναι σύμπτωμα της οικογένειας του. Σ΄ αυτό το πλαίσιο  οι γονείς χρειάζονται στήριξη για να κατανοήσουν καλύτερα τις ανάγκες και τις επιθυμίες των εφήβων τους,  αλλά και τις δικές τους. Ο ψυχοθεραπευτής πρέπει πριν από όλα να είναι διαθέσιμος και να μπορεί ν΄ αντέξει τη σιωπή του εφήβου . Χρειάζεται, όπως λέει ο ποιητής, «τέχνη, γνώση, και υπομονή άλλη τόση». Έτσι μόνο μπορεί να τον βοηθήσει (με μια συναισθηματική συμμαχία μαζί του) να κινητοποιηθεί από μόνος του, να ανακαλύψει την αλήθεια του, να αναλάβει την ευθύνη της επιθυμίας του και με πίστωση εμπιστοσύνης από τους γονείς να εφεύρει και να ζήσει μια καλύτερη ζωή.

Δείτε και το αντίστοιχο άρθρο : «Εξαρτήσεις και νέοι εθισμοί στην εποχή μας

Χάρης Καραμπέτσος

Ψυχίατρος Παιδιών & Εφήβων

Διδάκτωρ Ιατρικής Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου

Επιστ. Δ)ντής Κέντρου Πρόληψης Εξαρτήσεων

& Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας «Αργώ»